BÖLGELER ARASI KALKINMA DENGESİZLİĞİ

Bir şehir ve bölge plancısı olarak, bölge planlama konusunda da çalışmalar yaptım. Özellikle de, bölgeler arası kalkınma dengesizliği ve çözümleri üzerine iki ayrı çalışmam oldu. İlki, 1991 yılında Avrupa Konseyi Bilim Bursu’nu kazanarak Norveç’te görevlendirilmemle oldu. ‘Norveç’in Bölgeler Arası kalkınma Sorunları ve Politikaları’ üzerinde iki yıl çalıştım, alan araştırmaları ve veri analizleri yaptım. Çalışmalarımı, kitap hacmindeki ve aynı isimli bilimsel raporumda toplayarak Avrupa Konseyi’ne sundum. 96 sayfalık bu rapor Avrupa’nın çeşitli araştırma kütüphanelerine gönderildi. İkinci çalışmamı, Hollanda Den Haag’daki Avrupa Sosyal Bilimler Enstitüsü için yaptım ve konuyu Türkiye özelinde çalıştım.

Bir ülkede bölgeler arası kalkınma farklarından oluşan dengesizlik, genelde ekonomik zayıflığı ve siyasi istikrarsızlığı yansıtır (OECD 1977). Nedenleriyse ekonomik kalkınmanın başlarda izlediği seçmeci süreçtir (Elkan 1973). Tam olarak, bölgesel kalkınma farklılıkları bir bölgenin ürünlerine olan değişken taleplerden ve değişken bir işgücü arzından kaynaklanır (Borts ve Stein 1968). Yaygın kanı odur ki, (ekonomik) hareketliliğin tercihe şayan yerlerde yoğunlaşması bölgelerarası dengesizliği arttırır (Utton 1970). Buna karşın, Williamson bir ülke kalkındıkça bu dengesizliğin azalabileceğini öne sürer (Williamson 1968). Chinitz bu görüşü şöyle destekler: daha az kalkınmış bölgelerde insani ve diğer kaynakların daha çok kullanımıyla, daha çok üretim artışı olabilir (Chinitz 1971). Bir de, böylesi bölgeler dışa göç vermelerinden fayda göreceklerdir (Okun ve Richardson 1973).

FIRSAT EŞİTLİĞİ VE YAYGIN REFAH MI, ETKİN ÜRETİM Mİ?
Leven ve eş-yazarları göstermiştir ki; bölgelerarası fırsat eşitliği ve bunun etkin üretim hedefiyle çelişkisi, yalnızca ulusal düzeyde ortaya çıkar (Leven et al. 1970). Bölgesel düzeyde, bu ikilem ‘denge mi ekonomik büyüme mi’ olarak okunabilir. Çünkü bir bölgesel politikanın hem büyüme hem de fırsat eşitliği ve yaygın refah bileşkeleri vardır. (Richardson 1969)

Kısa vadede, büyüme oranını en fazla arttırma yalnızca yatırımların daha kalkınmış bölgelerde yığılmasıyla olasıdır. Bu durum da, dengeli büyümenin fırsat eşitliği ve yaygın refah sağlama hedefiyle çelişir. Uzun vadede, etkin üretim büyüme merkezlerinin homojen dağılımıyla sağlanabilir. Çünkü yayılma etkileri fırsat eşitliği ve refah yaygınlığını, büyümede duraklama olmaksızın optimize edebilir (Tekeli 1971).

BÖLGE POLİTİKALARI
Bunlar dengeli büyüme ya da kalkınma konusundaki ulusal ilgiden kaynaklanır (Nichols 1969) ve kendini mekânsal ya da coğrafi alan olarak ifade eder:
Kalkınmakta olan ülkelerde; coğrafi alanın, ekonomik büyüme oranını artırıcı ve bunun yararlarını halka yayıcı biçimde düzenlenebileceğine giderek daha fazla ilgi duyulmaktadır. Kalkınmış ülkelerde bu durum gözlenmiştir. Kalkınmakta olan ülkelerde bunu başarmanın yolu, yatırımların yalnızca ekonomik sektörler arasında değil coğrafi olarak bölgeler arasında da tahsis edilmesinden geçer (Logan 1973).

Coğrafi bölge planlamasının iki temel amacı vardır: 1. Daha geri kalmış bölgelere hizmet ve altyapı sağlamak. 2. Böyle bölgeleri ulusal ekonominin ana damarına entegre ederek bu bölgelerin üretken unsurlarını harekete geçirmek:

İlki yalnızca bir tahsis meselesidir ve bölgesel fırsat eşitliği ve refah kaygılarına yöneliktir. İkincisi, böyle bölgelerde oraya en uygun ekonomik uğraşıları özendirerek yapısal bir dönüştürme sağlamaya çalışır. Bu ikincisi, etkin üretim kaygısına yöneliktir. (Logan 1973)

Bu ve benzeri çabalar içindeki ulusal hükümetlerin önünde bir yol ayrımı belirir: Büyüme ve kalkınmayı coğrafi olarak ele almaları farklı bir politika yaklaşımı gerektirir (Leven et al. 1970). Bu yaklaşım hükümet uğraşılarının merkeziyetçilikten uzaklaşmasını zorunlu kılar. (Kalk 1969)

Bölgeler arası kalkınma dengesizliği konusunu değişik boyutları ve Türkiye örneği ile işlemeyi sürdürmek istiyorum. Her biri tek başına da bütünlük sunabilen bir makaleler dizisi planladım. Bu konu, özellikle Türkiye’miz gibi kalkınmakta olan bir ülkenin en önemli konularından biridir. Aslında ben ‘kalkınmakta olan’ deyiminin ‘geri kalmış’ olarak anlaşılmasında yarar görmekteyim. Çünkü naçizane kanımca temel gereksinmemiz; ulusal gururumuzun okşanması değil, gerçeklerimizi olanca çıplaklığıyla görebilmemizdir. Kuşkusuz her alanda geri kalmış değiliz. Oldukça ileri sayılabileceğimiz alanlar da var. Yine de ülkemizin genel tanımının ‘az gelişmiş’ olmaktan çıkabilmesi, yukarıda değinmiş olduğum fırsat eşitliği ve yaygın refahın sağlanmasından geçer. Etkin üretim arayışı da sürmelidir, çünkü yaygın refah sağlamanın zorunlu yollarından biridir. İşin püf noktası, bu iki olmazsa olmaz kalkınmışlık kriterinin dengeli biçimde sağlanabilmesidir.

Kaynakça:
OECD 1977. Regional Policies, The Current Outlook. OECD, Paris, Fransa.
Elkan, W. 1973. An Introduction to Development Economics. Penguen Books Ltd. harmondsworth, İngiltere
Borts, G.H. ve Stein, J.L. 1968. Regional Growth and Maturity in the USA. Sayfa 159-197 : L. Needleman,ed. Regional Analysis. Penguen Books Ltd. Harwondsworth, İngiltere.
Utton, M.A. 1970. Industrial Concentration. Penguin Books Ltd. Harmondsworth, İngiltere
Williamson, J.G. 1968. Regional İnequality and the Process of National Development. Sayfa 99-158 : L.Heedleman, ed. Regional Analysis, Penguen Books Ltd. Harmondsworth, İngiltere
Chinitz, B. 1971. National Policy for Regional Development. Sayfa 21-39 : J.F. Kain ve J.R.Meyer, eds. Essays in Regional Economics. Harvard University, Cambridge, MASS.
Okun, B. Ve Richardson, W. R. 1973. Regional İncome Inequality and Internal Population Migration. Sayfa 112-122 : J. Blunden, C. Brook, G. Edge, ve A. Hay, eds. Regional Analysis and Development. Harper and Row, Londra, İngiltere
Leven, C. L., Legler, J. B., ve Shapiro, P. 1970. An Analytical Framework for Regional Policy. MIT, Cambridge, MASS.
Tekeli, İ. 1971. Planlama ve Ülkesel Fiziki Planlama Üzerine. ODTÜ, Ankara, Türkiye.
Nichols, V. 1969. Growth Poles: An İnvestigation of Their Potential as a tool for Regional Economic Development. RSRI Discussion Paper Series : No.30, Philadelphia, PENN.
Logan, M. L. 1973. The Spatial System and Planning Strategies in Developing Countries. Sayfa 283-291 : J. Blunden, C. Brook, G. Edge, and A. Hay, eds. Regional Analysis and Development. Harper and Row, Londra, İngiltere.
Kalk, E. 1969. New Forms of Regional Government. Sayfa 11-36: E. Kalk, ed. Regional Planning and Regional Government in Europe. IULA, Den Haag, Hollanda.