Toroslardan Akdeniz’e DALAMAN ÇAYI

(Bölgesel gezi yazıları dizisi)
I Dalaman Çayı 
Dalaman Çayı, Denizli coğrafyasının güneyinde yer alan, Büyük Menderes nehri ile karşılaştırıldığında uzunluk olarak küçük fakat suyu bol bir akarsudur. Akdeniz havzası ile Ege bölge sınırında yer alır. Gölhisar’ın güneybatısına doğru, Denizli’nin Çameli İlçe sınırındaki Gürsu yerleşimi Kocaş dağı, Karagöz mevkii civarında, Yeşilgöl Dağının kuzey eteklerinden toplanır. Gürsu köyü içinden geçerek yola çıkar, kısa süre sonra Burdur-Gölhisar sınırları içindeki Yapraklı baraj gölüne bağlanır. Yapraklı’dan ayrılıp Gölhisar ovasına ulaşır. İlk kuvvetli kaynaklarını bu güzergah boyunda, Söğüt Gölü ve Dirmil Yaylaları akarlarından alır. Gölhisar ovasından kuzeye yönelir ve Gölköy’den geçerek Burdur coğrafyasını terk edip Denizli Acıpayam topraklarından Akdeniz’e akmaya başlar.

Kısa bir süre Acıpayam topraklarında yol alan nehir, önce kuzeybatıya dirsek yaparak Acıpayam-Çameli yolunu kesip geçer. Devamında güneybatıya doğru geniş bir kavis çizerek ovanın kenarından Acıpayam-Kelekçi yoluna paralel şekilde Gireniz vadisine girer ve Akdeniz’e yönelir. Çayın bu güzergahtaki yöresel adı Gireniz çayıdır.

Acıpayam’dan Akdeniz’e dönüşüne kadar süren yolculuğu boyunca Dalaman’ın suyu bol değildir. Burada Eşler dağından gelen küçük çaylar suyu kısmen bollaştırır. Acıpayam ovasından sonra dar ve derin vadilerin içinden aktığı arazi giderek engebeli hale gelir. Batı Toroslar’ın Göktepe ve Yaylacık Dağlarından inen kollarla beslenerek dar ve derin vadi içinde akar. Kanyonlar içindeki yolculuğu boyunca suyun da bollaşmasıyla pek çok çağlayan meydana getirir. Suyolunun bu bölgesi çok yağmur alır. Dolayısıyla çay yoluna hızlı bir akış ve bolca suyla devam eder.

“Dalaman Çayı, Bezkese’de dar vadiden çıkarak taşıdığı alüvyonlarla Dalaman Ovasına girer. Akış ovada hızlıdır. Ancak denize yakın Kızılkurt yakınlarında akışı yavaşlamaya başlar, Sarısu yöresinde sığ bir bataklıkla denize ulaşır.” (Muğla İÇSM 2011)

Dalaman çayının toplam uzunluğu 229 km’dir. Muğla ili topraklarında, Ortaca ve Dalaman ilçeleri arasında sınır çizerek Sarısu mevkiinden Akdeniz’e dökülür. Muğla ve Ege Üniversitesi’nden Akademisyenler Nedim Özdemir, Fevzi Yılmaz ve Bülent Yorulmaz’ın 2007 yılında Ekoloji dergisinde yayınladıkları araştırmaya göre “Dalaman Çayının proje kesitinde yağış alanı 5250 km2’dir. Bereket Baraj Göllerinin kurulmasıyla akarsu havzasının önemli bir kısmı ile 20.000 m2‘nin üzerinde terk edilmiş tarım arazisi su altında kalmıştır.”

Denizli İl Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğünün 2012 yılında hazırlamış olduğu İl Çevre Durum Raporuna göre, “Dalaman Çayı karstik kaynaklarca beslenmektedir. Denizli coğrafyasındaki uzunluğunun ise 81 km’dir.” Dalaman çayı Denizli’nin ikinci büyük akarsuyu olup debisi 11,6 m³/sn, yağış alanı ise 3.280 km²’dir.

II Ekonomik özellikleri
Dalaman çayı 229 km’lik yolculuğu boyunca üç ayrı il topraklarında, üç ayrı ovayı sulayarak akar. Yapraklı barajından sonra Gölhisar ovasına gelir, burada ovanın sulanmasında önemli bir rolü vardır.
Acıpayam ovasının kenarından Gireniz vadisine girene kadar ovanın sulanmasını sağlar. Gerçi su miktarı ve akışı yeterli değildir ancak, bağlantı kolları ile birlikte önemli ölçekte arazinin sulanmasına imkan verir.

Suyolunun vadiler- kanyonlar bölümü ise turistik bir ekonomik değer arz eder. En önemlisi ise geniş Dalaman ovasına verimlilik sağlamasıdır. Toroslardan bol yağış alarak güçlü biçimde akan nehir, üzerine kurulu bulunan baraj ve göletlerle birlikte Akdeniz havzasının bu bölümünde hatırı sayılır bir sulama işlevi görür.

III Çevre ve ekoloji sorunları
Muğla-Köyceğiz il sınırlarında, yapımı 16 yıl süren Akköprü Barajı 2011 yılında açıldı. 2012 Şubat ayından beri üretimde bulunan tesis Türkiye’nin 42.büyük hidroelektrik santrali. 115/MW kurulu gücü ile bölgenin 4.büyük enerji santrali olarak değerlendiriliyor.

Dalaman Kaymakamlık verilerine göre, Dalaman Çayı üzerinde, Denizli Merkezli Bereket Enerji Üretim A.Ş.ye ait, Dalaman HES Santralleri adı altında 6 santral bulunmakta. Toplam kurulu gücü 40 MW olan santrallerin yıllık ortalama enerji üretimi 180 milyon kwh. 1999-2006 yılları arasında kademeli olarak yapılan ve üretime başlayan santrallerde 73 kişi çalışıyor.

Dalaman çayı güzergahında çevresel kirlilik ve ekoloji sorunlarını araştıran akademik çalışmalar iki önemli bölge saptıyor. Bunlardan biri Denizli il sınırlarında, Acıpayam ovası ve çevresinde yaşanan muhtelif unsurların yarattığı doğrudan çevresel kirlilik. Bu kirliliğin unsurları tarım kimyasalları, muhtelif işletme deşarjları ve güzergah üzerindeki yerleşim alanlarının atık suları olarak sınıflanıyor. Daha marjinal kirleticilerin ise fauna ve flora üzerinde etkisi olmadığı ileri sürülüyor.

Ekolojik sorunlar daha çok Muğla il sınırları dahilindeki suyolu üzerinde yoğunlaşıyor. Bu yoğunlaşmanın etkeni ise nehir üzerinde kurulu bulunan barajlar ve HES’ler. Tarım arazilerinin baraj suları altında kalmış olması, sık aralıklarla kurulmuş olan 6-7 barajın yarattığı atmosfer yoğunlaşması ve bu durumun bitki örtüsü üzerindeki etkisi yıllardır pek çok bilimsel incelemeye konu olmaya devam ediyor. Bilindiği gibi Dalaman Çayı üzerinde kurulu bulunan Akköprü barajı yanı sıra, ayrıca Denizli kökenli Bereket Enerjiye ait 6 ayrı baraj ve HES, 1999 yılından beri kademeli olarak devreye girip enerji üretmeye devam ediyor.

IV Kültürel ve turistik değeri
Dalaman Çayı, kaynaklandığı Çameli’nin Gürsu köyü itibariyle takip edildiğinde, Pisidia, Karya ve Likya uygarlıklarının çakıştığı coğrafyadan yola çıkar. Karyatik uygarlığın Akdeniz havzasına doğru son toprakları olan Gölhisar’a geldiğinde hem Gölhisar ovasındaki göl, hem de Dalaman çayı, tarihsel kimlikleri ile öne çıkar. Göl çevresindeki ilk insan yerleşimleri İ.Ö 1000’li yıllarda yaşamış Kabalia sakinlerinden çok öncelere, İ.Ö. 3000’lere kadar uzanır.

Acıpayam bölgesinin nispeten sulak bir arazi olması, tarihin farklı evrelerinde çok çeşitli kültürlere ev sahipliği yapmış olmasını açıklayan önemli bir faktördür. Bu faktörlerden bir tanesi doğaldır ki, Dalaman çayıdır. Su akışında sürekliliğin olması, insan yerleşmelerinde savunma için coğrafyanın uygunluğu (Gireniz’e doğru bu sav daha doğru olacak), tarıma elverişlilik gibi unsurlar yerleşme kültürleri için mükemmel bir altyapı oluşturmuştur.

Acıpayam ovasında tarih öncesi yerleşmesi olan höyüklerin varlığı önemlidir. Aynı ölçüde, erken Hristiyanlık dönemi emareleri hala korunan başka yerleşmelerin varlığının da biliniyor olması göstermektedir ki, bu bölge en eski çağlardan beri yerleşme sürekliliği olan bir coğrafyadır. Üretim sürekliliği buna paralel olarak deva etmiştir. Yerleşik hayatla birlikte, sırtını yasladığı Toroslar’ın uzantısı sıra dağlar, hayvancılık gibi göçer yaşam koşullarına elverişli bir coğrafya oluşturur.

Tüm bunların en birinci faktörü ise suyolunun buradan geçiyor olması ve arazinin su zenginliğidir. Bu çerçevede Dalaman Çayı Denizli’nin bölge toprakları açısından yer yer can suyu işlevi görmektedir. Zaten Denizli coğrafyasının ikinci büyük ve uzun akarsuyu olmasının bir başka değeri budur.

Dalaman Çayı gezi yazılarımıza denizlihaber.com sayfalarında yakında başlıyoruz!