PLANLI YENİ BAŞKENTLER

Planlı yeni başkentler, tasarım ve sembolleri, fiziksel görünüşleriyle de; toplumun ekonomik, sosyal, politik güçlerinin yansımasıdır. Ülkenin nispeten bakir bir yöresinde yeni bir büyüme kutbu yaratma, başkenti ülkenin fiziki merkezine yakın konumlayarak ülkenin her yerinden eşit ve kolay ulaşım sağlama gibi amaçlar taşıyabilir. Yeni başkentler, doğal kaynakların işlenip taşınabilmesini kolaylaştırmak için, geniş yer-üstü ve yer-altı kaynaklarına yakın yerlerde de kurulabilir.

Yeni bir başkent kuruluşunda ilk aşama, sürecin tanımlanmasıdır. Bu başlangıç noktası; yeni başkentin kurulumu fikrinin, politik kavramlara bağlı olarak ortaya çıkışıdır. Devamında ilk fiziksel veri olan arazi seçimine karar verme aşaması yer alır. Arazi seçimini, yeni başkentin dış görünüşünü belirleyici ana güçlerden olan planlama aşaması takip eder. Plan elde etme şekli, plancılar ve mimarlar seçilir. Politik güçlerce amaçlanan kentsel görünüme ulaşmadaki araçlar belirlenir. Bu aşamada planlama devreye girmektedir. Kent plancıları yeni başkenti kullanımlara ayırarak, başkent kurma fikrinin ardındaki politik görüşleri yansıtır. Mimarlar belli aşamalarda ve belli başlı kurumsal yapıların ve konut tiplerinin tasarımında devreye girer. Belirtilen tüm bu aşamaların uygulanması başkenti gerçekleştirmek içindir.

Şüphesiz, bir başkentin kurulumundaki bu aşamaları politik kavramlardan bağımsız olarak incelemek büyük bir yanlış olurdu. Yeni ulus devletlerin kuruluş aşamalarındaki planlama ve tasarım süreçlerinin tamamen politik kavramlar tarafından tanımlandığını söyleyebilirim. Bu çerçevede; planlı başkentler arasından, bir plana bağlı olarak kurulmuş, politik karar ve tavrın ürünü olan ve politik kavramlara bağlı olarak kurulum sürecini yansıtabilen altı örnek seçtim. Bunlar; Avustralya’nın planlı başkenti Canberra, Brezilya’nın yeni başkenti Brasilia, Pakistan’ın yeni başkenti İslamabad, Nijerya’nın yeni başkenti Abuja, Kazakistan’ın yeni başkenti Astana, ve Mısır’ın planlanmakta olan müstakbel yeni başkentidir. Ankara’yı başlı başına ayrı bir yazı konusu olarak kenara ayırdım. Aşağıda, Avustralya başkenti Canberra’nın ilk kent planını görmektesiniz:

Amerikalı mimar ve plancı Walter B.Griffith’in 1913 Canberra planında, iki ana meydan çevresinde iki odak vardır. Kuzeydeki ticari odak, Güneydeki ise idari odaktır. İkisini birbirinden, Doğu-Batı yönünde uzanan yapay bir göl ayırmıştır. Bu iki odağın çevresinde konut alanları bulunur. Aşağıda, Brezilya’nın başkenti Brasilia’nın kent planını görmektesiniz:

Bu planda da iki ana aks yani şerit vardır. Bu ikisi, yay ve ok biçimi meydana getirirler. Kuzey-Güney yönünde yer alan aks yani “ok”, idari bölümdür. Kabaca Doğu-batı yönünde yer alan aks yani “yay”; merkezi itibariyle ticari, kanatlar itibariyle sivil yani konutsal bölümdür. Ok-yay simgeciliği, yay ne kadar gerilirse okun o kadar ileriye gideceğine dayanır. Yay halk, yayın gerilmesi halkın çalışkanlığı, ok ise ülke ve devlettir. Aşağıda, Pakistan başkenti İslamabad’ın nazım planı yer almaktadır:

Görüldüğü gibi İslamabad, Pakistan’ın o zamanki ikinci büyük şehri Rawalpindi’nin hemen Kuzey bitişiğinde ve dağlara yaslanmış olarak konumlandırılmıştır. Rawalpindi kentinin de planlamasını içerir:

İslamabad’ın Doxiadis Associates tarafından yapılmış olan planında, kentin en batısında yer alan idari ve ticari merkez’in onları çevreleyen bazı konut alanlarıyla birlikte kuş bakışı çizimine bakınız:

Nijerya’nın planlı yeni başkenti Abuja’nın nazım planının toplu taşıma odaklı olduğuna dikkat buyurunuz:

İkişer bölümlük iki kanat konut alanları, kanatların bitiştiği gövde ise idari ve ticari merkezdir. Nazım planda konut alanları arasında ve paralelinde yeşil alan şeritleri vardır. Mavi renkli çizgiler toplu taşıma hatlarıdır ve her durakları, yeşil alan şeritleriyle birbirlerinden ayrılan mahallelerin ticari merkezlerinde yer almaktadır. Aşağıdaki fotoğrafta, Abuja kentinin idari ve ticari merkezi ve yakın çevresinin maketini kuşbakışı olarak göreceksiniz:

Kazakistan’ın yeni başkenti Astana’nın nazım planı:

Bu planda, Kuzeybatıdan gelerek Güneydoğuya yönelen nehri de göreceksiniz. Nazım planın en altında, bu nehri ortada bırakan ince uzun dikdörtgen alan, kentin idari merkezidir. Bu merkezin kuzeyinde kalan kırmızı renkli alan da ticari merkezdir. Aşağıdaki fotoğrafta, Astana idari merkezi görülmektedir:

Mısır, bugünkü başkent Kahire’nin biraz batısında ve çölün ortasında yeni bir başkent planlamaktadır. Bunun amacı, Kahire kentinin gelen göçlerle aşırı büyümesinin önlenmesi ve böylece Kahire kentinin tarihi karakterinin korunabilmesidir:

Değerli okurlarım; planlı yeni ulusal başkentler kadar, planlı yeni eyalet ya da il merkezleri yapımı da dünyada yaygınlık kazanmıştır. İleride belki onları da yazı konusu yapabilirim. Önümüzdeki hafta sizlerle olamayacağım için üzgünüm, çünkü bir taşınma izni kullanacağım. Bu yazımı uzun tutmayı bu yüzden uygun gördüm. Seneye, yani 3 Ocak Perşembe günü yeni bir yazımda buluşmak üzere esen kalınız. Yeni yılınız şimdiden kutlu olsun. Umarım ülkemiz, dünyamız ve hepimiz için hayırlı uğurlu olur.